بیابان‌زدایی

بیابان‌زدایی (Combating Desertification)- سنجش امیرکبیر

ü    بیابان‎زایی(Desertification) به معنی تخریب سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب ناشی از عوامل مختلف از جمله تغییرات آب و هوا و فعالیت‌های انسانی می‎باشد.

ü    بیابان‎زدایی (Desertification Combating) فعالیت‎هایی را شامل می‎شود که بخشی از توسعه جامع سرزمین در مناطق خشک، نیمه‎خشک و خشک‎ نیمه‎ مرطوب در راستای توسعه پایدار را در برگرفته و هدف آن عبارت است از:

1.    جلوگیری و یا کاهش تخریب سرزمین

2.    احیاء زمین‌های جزئاً تخریب شده

3.    احیاء زمین‌های جزئاً بیابانی شده

ü    تخریب سرزمین (Land Degradation) به معنی کاهش یا از دست رفتن توان تولید بیولوژی یا اقتصادی اراضی دیم، آبی، مرتع، چراگاه، جنگل و بوته‎زار در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب ناشی از بهره‎برداری از سرزمین یا از یک فرآیند یا ترکیبی از فرآیندها از جمله فرآیندهای ناشی از فعالیت‎های انسانی و شیوه‏های سکونتی مانند موارد ذیل می‎باشد:

1.    فرسایش خاک (Soil erosion) ناشی از باد و یا آب

2.    زوال خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی و یا اقتصادی خاک

3.    نابودی دراز مدت پوشش گیاهی طبیعی

ج- نواحی خشک (Arid)، نیمه خشک (Semi arid) و خشک نیمه مرطوب (Dry sub-humid) به معنی مناطقی بجز مناطق قطبی و نیمه قطبی می‎باشد که در آن نسبت میزان بارندگی به تبخیر بالقوه در محدود 50 تا 65 درصد قرار دارد.

چ- مناطق مبتلا به (Affected Areas) به معنی مناطق خشک یا نیمه خشک و یا خشک نیمه مرطوب می‎باشد که از بیابان‎زایی آسیب دیده‎اند و یا در معرض تهدید هستند.

به طور کلی در تعریف بیابانزایی سه نکته مهم مورد تأکید قرار گرفته است که عبارتند از:

1-تخریب سرزمین      2-تغییرات اقلیمی       3-فعالیتهای انسانی

آثار و پیامدهای بیابان‌زایی:

در حدود 80 درصد از اراضی کشور در حوزه مناطق خشک و نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب قرار دارد و از این نظر دارای شرایط اکولوژیکی شکننده‎ای است. به لحاظ پتانسیل کم تولید و محدودیت‎های کمی و کیفی شیوه‏های بهره‎برداری در مناطق خشک، شدت روند بیابانزایی در این مناطق در مقایسه با مناطق نیمه خشک کمتر است. هم اکنون بیشترین میزان تخریب و نابودی منابع طبیعی تجدید شونده در حوزه‏های مناطق نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب مشاهده می‎شود.

در مناطق فرا‎ خشک که عموماً میزان بارندگی کمتر از 200 میلیمتر است، عملاً امکان کشاورزی دیم وجود ندارد؛ در نتیجه بطور طبیعی علتهای عمده تخریب منابع آب و خاک در این بخش دیده نمی‎شود و مراتع به علت پتانسیل کم تولید علوفه، تحت چرای مفرط قرار ندارند. بنابراین شدیدترین نوع تخریب در مناطق فراخشک، در حوزه اراضی کشاورزی رخ می‏دهد که دلایل عمده آن عبارتند از:

ü    کاهش سطح سفره‏های زیر زمینی به سبب استفاده خارج از توان تغذیه آنها‎‎

ü    شور و قلیایی شدن خاکها به سبب رعایت نکردن اصول بهره‎برداری از منبع اراضی، استفاده بی‎رویه از منابع آب جهت  آبیاری، به طوری که عملاً بخشی از به هدر رفتن منابع آب، ضمن افت میزان راندمان آبیاری، منجر به انهدام منابع نیز می‎شود.

بدترین شرایط را مناطق نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در کشور دارند که ‎این وضعیت در مناطقی با متوسط بارندگی بین 200 تا 500 میلیمتر کاملاً آشکار است.

در این حوزه‎ها بارزترین علل تخریب عبارتند از:

1.        فرسایش آبی با شدت متوسط تا خیلی زیاد

2.        تخریب کمی و کیفی پوشش گیاهی به سبب فشار چرای دام، رعایت نکردن فصل مناسب چرا و بوته کنی

3.        تخریب مراتع و تبدیل آنها‎‎ به اراضی دیم به ویژه در حوزه‏هایی با بارندگی حدود 300 میلیمتر، توأم با وقوع خشکسالی‎ها که عملاً این اراضی را بصورت اراضی رها شده در می‎آورد.

 

مبارزه با بیابان‌زایی:

مبارزه با بیابان‌زایی عبارت است از مجموعه اقداماتی که در چارچوب طرحهای جامع توسعه در مناطق خشک و نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب صورت می‎گیرد و این اقدامات باید مبتنی بر اصول توسعه پایدار بوده و شامل سه گروه فعالیت های زیر می‎باشد:

1- بازدارنده 2-اصلاحی  3-احیایی

1-فعالیتهای بازدارنده

عمده‎ترین زمینه‏های فعالیت بازدارنده، شامل سه گروه برنامه‏های زیر است:

الف) آگاهی دهنده و ترویجی

ب) تشویقی

ج) تنبیهی                

2- روش های اصلاحی:

- اصلاح روشهای شخم

- اصلاح روشهای آبیاری

- اصلاح روشهای تناوب زراعی و آیش

- اصلاح روشهای کود دهی

  3- روش های احیایی:

این روشها معمولاً در مناطقی مورد استفاده قرار می‎گیرد که به طور جدی دچار تخریب شده‎اند و آسیبهای وارد شده به حدی است که رهاسازی آنها‎‎ به حالت طبیعی و به تنهایی برای احیای شرایط اکولوژیکی آنها‎‎ کفایت نمی‎کند.

در این صورت مرحله بازسازی و احیای اراضی مستلزم اجرای پاره‎ای از پروژه‏های فنی نظیر:

ا- احداث بادشکن

2-  مالچ پاشی

3-  نهال کاری

4- بذر پاشی  5- بذر کاری و  6- انتقال آب است.  

بنابراین لزوم حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع طبیعی (مراتع، بیابان‌ها و حوزه‌های آبخیز) تنها در سایه استفاده از فارغ التحصیلان رشته مهندسی منابع طبیعی - مرتع و آبخیزداری امکان پذیر است که رسالت تربیت نیروی انسانی در این بخش بر عهده دانشگاهها و مراکز آموزش عالی است.

 در حال حاضر در کشور ما واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه‌های دولتی دارای این رشته به شرح زیر می‌باشند:

الف - در مقطع کاردانی

·       دانشگاه آزاد اسلامی:

1.واحد اراک در استان مرکزی          

2.واحد نیشابور در استان خراسان رضوی      

3.واحد سوادکوه در استان مازندران (علمی کاربردی منابع طبیعی - مرتع)

4.واحد بافت در استان کرمان      

5.واحد بروجرد در استان لرستان

6.واحد خلخال در استان اردبیل

7.واحد اردستان در استان اصفهان

8.واحد سنندج در استان کردستان

9.واحد قائم شهر در ایتان مازندران

10.واحد گرگان در استان گلستان

· دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه شهرکرد

2.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان (دانشکده کشاورزی گنبد کاووس)

3.  دانشگاه رازی کرمانشاه (دانشکده قصر شیرین)

4.  دانشگاه شیراز (دانشکده داراب)

5.  دانشگاه بوعلی سینا همدان- مرکز ملایر

6.  دانشگاه ایلام

7.  دانشگاه بیرجند

8.  دانشگاه فردوسی مشهد - آموزشکده کشاورزی شیروان

ب - در مقطع کارشناسی

·        دانشگاه آزاد اسلامی:

1.  واحد میبد در استان یزد         

2.  واحد ارسنجان در استان فارس

3.  واحد نور در استان مازندران 

4.  واحد بافت در استان کرمان      

5.  واحد تربت جام در استان خراسان رضوی

6.  واحد بندرعباس در استان هرمزگان

7.  واحد فیروزآباد در استان فارس

·       دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه تهران (دانشکده منابع طبیعی کرج)

2.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

3.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری

4.  دانشگاه صنعتی اصفهان

5.  دانشگاه محقق اردبیلی

6.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی زابل

7.  دانشگاه شهید چمران اهواز (دانشکده منابع طبیعی بهبهان)

8.  دانشگاه کردستان

9.  دانشگاه شیراز

10.    دانشگاه ارومیه

11. دانشگاه یزد

12. دانشگاه شهرکرد

13. دانشگاه تربت حیدریه

14. دانشگاه بیرجند

ج- در مقطع کاردانی به کارشناسی (کارشناسی ناپیوسته)

·        دانشگاه آزاد اسلامی:

1.  واحد نور در استان مازندران 

2.  واحد بندرعباس در استان هرمزگان

 

·       دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان (دانشکده کشاورزی گنبد کاووس)

2.  دانشگاه یزد (شاخه اردکان یزد)

3.  دانشگاه شیراز (دانشکده داراب)

 د - در مقطع کارشناسی ارشد مرتعداری 

·        دانشگاه آزاد اسلامی:

1.  واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در تهران    

2. دانشگاه آزاد میبد

3. دانشگاه آزاد واحد نور

دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه تهران (دانشکده منابع طبیعی کرج) 

2.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

3.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری

4.  دانشگاه صنعتی اصفهان 

5. دانشگاه محقق اردبیلی

6. دانشگاه شهرکرد

7. دانشگاه ارومیه

8. دانشگاه تربت حیدریه

ه- در مقطع دکتری

   دانشگاه آزاد اسلامی:

1.  واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در تهران  

دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه تهران (دانشکده منابع طبیعی کرج) 

2.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

3. دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری

4. دانشگاه صنعتی اصفهان

5. دانشگاه محقق اردبیلی

 منابع آزمون کارشناسی ارشد مدیریت و کنترل بیابان سنجش امیرکبیر